İBB (İstanbul Büyükşehir Belediyesi) Eski Başdanışmanı emekli İnşaat Yüksek Mühendisi Selami Oğuz, geçtiğimiz mart ayında Türkiye Haber Ajansı`nda yazdığı makalesinde `Olası Marmara Depremi ve Oluşacak Tsunami ve Zararları` başlıyla dikkat çeken açıklamalarda bulundu.
Emekli İnşaat Yüksek Mühendisi Selami Oğuz yazısında, Marmara`da tsunami olur mu? sorusuna cevap verirken, yapılması gerekenleri de tüm ayrıntılarıyla sıraladı.
İşte o makale...
Bu güne kadar olası Marmara depreminin konut, altyapı ve üst yapı tesislerinde yapacağı tahribatlar dile getirildi. Bu tahribatların önlenebilmesi için çareler arandı ve kısmi uygulamalar gerçekleştirildi. Olası depremin oluşturabileceği tsunami (deniz içinde oluşan dalga) ve onun yapacağı tahribatlar üzerinde pek durulmadı. Oysa 1509 yılında olan depremde surları aşan boyutta tsunami yaşandığını tarihi kaynaklardan öğrenmekteyiz. 13 000 kişinin hayatını kaybettiği bu depremin büyüklüğü; 7.2 veya 7.3 oluşan dalga yüksekliği; surların üzerine çıktığına göre en az 7 m idi.
Beklenen Marmara depremi, Prof. Dr Naci Görür`e göre en az 7.0, en fazla 7.5 büyüklüğünde olacak. Bu varsayımdan hareket ederek olası Marmara depreminde de bir kaç m yüksekliğinde tsunami olabileceğini beklemeli ve gerekli tedbirleri şimdiden almalıyız.
1.Tsunami nedir ve olası Marmara Depreminde tsunami oluşur mu?
Japoncada liman dalgası anlamına gelen tsunami; denizlerin tabanında oluşan deprem, göktaşı düşmesi, deniz altındaki nükleer patlamalar, volkan patlaması gibi sebeplerle oluşan taban çökmesi, zemin kaymaları( heyelanlar) gibi tektonik olaylar sonucu denize geçen enerjinin oluşturduğu uzun periyotlu deniz dalgalarına verilen addır.
* Marmara`da tsunami olur mu?
Yıldız Teknik Üniversitesi Doğa Bilimleri Araştırma Merkezi Başkanı Prof dr Şükrü Ersoy,25 Eylül 2019 tarihine Karabük Üniversitesindeki sempozyumda şunları söyledi:
?10 yıl içinde Marmara Denizinde 7 den büyük deprem bekliyoruz. Marmara bir iç denizdir. Tsunami olmaz iddiaları doğru değil. Geçmişte Marmara Denizinde 25 defa tsunami olmuş.
Marmara denizinde derinliği 1000 m yi aşan 3 çukur var. Bu çukurların yamaçlarında çamurlar var. Eğer deprem bu çamurları silkelerse deniz altında büyük heyelanlar oluşabilir. Bunlar da tsunami?ye yol açabilir. Tsunami`nin ana kaynağı deniz altı heyelanlarıdır. Marmara Denizi`nde okyanuslardaki kadar büyük tsunami olmaz. Ancak tsunaminin öldürücü dalga yüksekliği 1 metredir.? 07 Mart 2020 tarihinde Çorlu?da düzenlenen Marmara Depremi ve Tsunami potansiyeli konulu panelde ise; Her yıl fay zonlarında sürtünmeler olduğunu, bunları ölçüp veri tabanı oluşturduklarını belirten Sayın Ersoy, ?Şu anda Türkiye`nin neresinde stres birikmiş bunu biliyoruz. Ama dünyada hiç kimse depremin tarihini, saatini ve büyüklüğünü bilemiyor.
Hem Marmara kıyılarını kazdık, hem de Türkiye kıyılarını. Marmara da son 3 bin yıl içinde 25 den fazla tsunami izi bulduk. En son 1894 depreminde yaşanmış.( 7.0 büyüklüğünde) Dolayısı ile Marmara kıyıları tsunami potansiyeli taşıyor.? dedi.
16 Haziran 2020 tarihindeki bir basın açıklamasında ise Sayın ERSOY şu bilgileri veriyor.
Ben hem deprem hem de tsunami uzmanıyım. Marmara Denizi tsunami potansiyeli taşıyor. Elbette burada oluşacak tsunami, okyanuslardaki kadar büyük olmaz. Max 3 m. (1509 depreminde surları aşan büyüklükte olmuş.) Ancak 1 m lik su bile öldürücüdür.
Çünkü tsunami dalgaları peş peşe gelen dalgalardır Sahilden 100 m veya 200 m içeriye girdiğinde hem gelirken hem geri çekilirken zarar verebilir. Tsunami dalgaları dar kanallara ( dere yatakları) girdiğinde mevcut durumdan daha yükseğe çıkabilir. Marmara denizinde oluşacak tsunami, Eyüp`e bile gidebilir.
İBB de 50 civarında senaryo var. Marmara`nın neresinde tsunami olursa nereye, kaç dakikada ve ne kadar yükseklikte dalga gelir? Senaryoları var. Bu durum bizim kaçınamayacağımız Marmara gerçeği.?
2. Olası depremde oluşacak tsunami yüksekliği ve bunun İstanbul karasına etkileri:
Deprem sonrası oluşacak tsunamide dalga yüksekliği; depremin büyüklüğüne bağlı olarak artıyor. En büyük deprem olan 1509 depreminde surları aşacak büyüklükte dalgalar oluşuyor.
2.1 Oluşacak dalga yüksekliğine bağlı olarak meydana gelebilecek hasarları şöyle sınıflandırabiliriz.
* 1 m. yüksekliğindeki dalgalar; plajlarda, yapıların girişlerinde ve bodrumlarında;
*2 m yüksekliğindeki dalgalar yukarıdakilere ilave olarak; yapıların zemin katlarında, yer altı otoparklarında, kotu düşük olan sokaklarda ve karayollarında, iskelelerde ve marinalarda;
* 3 m yüksekliğindeki dalgalar yukarıdakilere ilave olarak; karayolu alt geçitlerinde, karayolu ana arterlerinde, kotu bu seviyenin altında olan yeraltı çarşılarında ve kotu bu seviyenin altında olan metro ve karayolu tünel girişlerinde;
* 4 m yüksekliğindeki dalgalar yukarıdakilere ilave olarak; yapıların 1. katlarında, daha geniş alandaki tüm karayolu arterlerinde, demiryolu ulaşım sistemlerinde;
*Daha yüksek dalgalar yukarıdakilere ilave olarak; daha geniş alanlarda hasarlara sebep olabilirler.
* Bunlara ilave olarak Prof. Dr. Naci Görür`ün ifadesi ile Marmara Denizi`nin kuzey kıyılarında Büyük Çekmece ile Küçük Çekmece arasında kalan bölgede sahil boyunca ve Küçük Çekmece gölü içinde heyelanlara sebep olabilirler.
6 Mart 2021 tarihine Sayın Görür şunları söyledi. ?Bu bölgeler şu anda bile kayıyor. Yılda bir kaç cm hareket ediyor. Depremde bu kayma hareketi heyelanlara dönüşecek. Deprem heyelanları tetikleyecek ve bu bölgede ciddi yıkımlar meydana gelecektir. Buradaki zeminler genellikle çürük olan yumuşak zeminlerdir. Dolayısıyla deprem olduğunda bu tür zeminin içine giren sismik dalgaların hızları yavaşlar, zemin içinde oyalanır ve daha fazla hareket ederek daha büyük yıkıma sebep olurlar.?
Sayın Görür, çeşitli toplantılarda yapılması düşünülen Kanal İstanbul Projesinin sebep olacağı zararlara değinmiş, gerek Küçük Çekmece sahil şeridinin gerekse Küçük Çekmece Gölü içindeki çamurun kaldırılması sonucu Avcılar ve Küçük Çekmece ilçeleri alanlarındaki mevcut heyelanların daha da artacağını vurgulayarak Kanal İstanbul Projesinin yapılmaması gerektiğini ısrarla dile getirmişti.
2.2 Olası Marmara Depremi`nde oluşacak tsunaminin İstanbul İli içinde yapacağı tahribatlar: Deprem sonrası oluşacak 4 m yüksekliğindeki dalgaların nerelerde etkili olabileceği aşağıdaki haritada gösterilmiştir.
a) Avrupa yakası:
*Silivri, Kumburgaz sahilleri, D 100 karayolu,
* Büyük Çekmece sahili ile Büyük Çekmece Barajı arasında kalan bölge,
*Büyük Çekmece ile Küçük Çekmece arasındaki bölge, Küçük Çekmece sahil şeridi ve plajları
* Florya ve diğer plajlar, Bakırköy meydanı, vapur iskeleleri ve marinalar, yer altı oto parkları,
*Bakırköy ilçesi ile Eminönü arasındaki sahil yolu, bu yol üzerindeki Avrasya tüneli girişi ve çıkışı, Yenikapı vapur iskelesi, Yenikapı ve Sirkeci?deki Marmaray giriş ve çıkış yapıları, Yenikapı açık otoparkı, dereler,
*Eminönü yer altı çarşısı, Mısır Çarşısı, Tramvay hattı, Galata Köprüsü, Galata Köprüsü ile Eyüp ilçesi arasında kalan Haliç sahilleri, Eyüp Camii, Eminönü ve Karaköy vapur iskeleleri, Karaköy yer altı çarşısı, Karaköy yer altı camii,
*Karaköy- Kabataş arası tramvay hattı ve karayolu, Galata port otopark ve antrepoları, Fındıklı Parkı, Kabataş alt geçidi ve otoparkı,
*Kabataş- Beşiktaş arasında Dolmabahçe Sarayı ve Camii, kara yolu ve Beşiktaş Meydanı,
*Beşiktaş- Ortaköy arasında Çırağan Oteli, Feriye sarayları, kara yolu ve Ortaköy meydanı, Mecidiye Camii
* Ortaköy - Sarıyer arasındaki sahil yolu ve çevresi, konutlar, yalılar, parklar ve çay bahçeleri.
b) Asya yakası:
* Beykoz Meydanı, Beykoz ile Üsküdar arasındaki sahil yolu, sahildeki konutlar, yalılar, camiler, Kuleli Askeri Lisesi, Beylerbeyi Sarayı,
*Üsküdar Meydanı ve çarşı, Marmaray ve Ümraniye metrolarının giriş- çıkış yapıları, sahil yolu ve çevredeki camiler, çay bahçeleri, Harem otogarı ve iskelesi,
* Haydarpaşa Garı, Kadıköy Meydanı, Metro giriş ve çıkış yapıları, otoparklar, iskeleler,
*Fenerbahçe ve Kalamış marinaları, iskeleler, Bostancı- Kartal arasındaki sahil yolu, Maltepe açık otoparkı, dereler, Maltepe ve Kartal meydanları,
*Kartal- Tuzla arasındaki sahil yolu, dereler, iskeleler, Tuzla tersaneleri,
* Tuzla- Gebze arasındaki sahil yolu, Eski hisar vapur iskelesi.
2.3 Tsunami dolayısı ile acil önlem alınması gereken tesisler:
1. öncelik: İnsan hareketlerinin yoğun olduğu toplu ulaşım araçlarından metrolar, tsunamiden en fazla etkilenecek yer altı yapılarıdır. Tsunaminin karalara taşıdığı deniz suyunun bu yer altı tünellerine girmesi kesin olarak önlenmelidir. Bu maksatla metro giriş ve çıkışlarında suyun tünellere girişini önleyecek tedbirler mutlaka alınmalıdır.
2. öncelik: Yeraltı otoparkları, yer altı çarşıları ve binaların bodrum katları. Bu gibi yerlerde de deniz suyunun yapıların içlerine girmesini önleyici tedbirler alınmalıdır.
3.öncelik: Risk altında olan bölgelerde bulunan açık oto parklar, pazar yerleri. Tramvay ve karayolu güzergahları ve vapur iskeleleri: Bu bölgelerde kesin ve önleyici tedbirler almak mümkün olmayabilir.
Tsunami esnasında nasıl davranılması konusunda yapılacak toplum eğitimleri, bu konuda alınacak en önemli tedbir olacaktır.
3. Alınması gerekli önlemler:
3.1 Tsunaminin sebepleri, önemi ve yapacağı tahribatın boyutları:
İstanbul`da olması beklenen büyük depremle ilgili ODTÜ Kıyı ve Deniz Araştırma Merkezi başkanı öğretim üyesi Prof. Dr. Ahmet Cevdet YALÇINER, 18 Ekim 2019 tarihinde yaptığı açıklamada Marmara Denizinde deniz altı heyelanları nedeniyle tsunami olabileceğini söyledi. Japonya da tsunami üzerinde çalışan YALÇINER, Marmara`da dalgaların 3-6 m yüksekliğinde olabileceği uyarısını yaptı.
UNESCOI, Kuzey Doğu Atlantik ve Akdeniz Tsunami Uyarı Sistemi Başkanı YALÇINER,`` Marmara`da 7.4 ten büyük depremler, küçük veya büyük tsunamiler yarattı. Marmara iç denizdir, tsunami olmaz demek doğru değil. Olası İstanbul büyük depreminde tsunami bekliyoruz.? dedi.
``Doğrultu atımlı fay tsunami yapmaz görüşü doğru. Ama fayın başladığı ve bittiği yerlerde ve kıvrım yaptığı yerlerde tsunami yaratır. Marmara`da fayın kıvrım yaptığını biliyoruz. Japonlarla bunların deneylerini yaptık. Pek zarar verici değiller. Ancak Büyük Çekmece ve Yenikapı açıklarında deniz altında heyelan riskli bölgeler var. Boğazın getirdiği çamur o bölgeye yerleşmiş ve eğimli vaziyette duruyor. Depremde göçme ihtimali var. Göçtüklerinde de tsunami meydana gelecek. Bu risk daha önemli. 6.5 büyüklüğündeki depremde dahi heyelan nedeniyle tsunami olabilir. Heyelan depremle kayarsa önemli bir tsunami olabilir. Kıyılar ortalama 3-6 metre yükselir. Dere yataklarından içeriye girer. Limanlarda küçük yatlara ve balıkçı teknelerine zarar verir. Tsunami beton yapılara çok zarar vermez. Birinci ve daha üst katlar için risk çok az. Ancak ahşap yapılarda risk çok. Ahşap binayı kaldırır götürür. Bu nedenle Boğazdaki yalılar çok riskli.``
``Şehir hatları vapurları yolcu alırken veya indirirken tsunami olursa can kaybı olur. Maltepe ve Yenikapı toplanma alanları etkilenir. Kıyı koruma yapılarının yükseltilmesi gerekir. Mesela kıyıya yakın metro istasyonlarını dalga gelince su basmaması lazım. Üsküdar ve Yenikapı girişleri nispeten emniyetli. Ama Avrasya Tünelini Kumkapı çıkış ağzında suyun girmemesi için önlem alınması gerekiyor. Haydarpaşa Limanı dalgakıranının 2 m yükseltilmesi çok büyük önlem olacak, İstanbul`un genelinde alınması gerekli tedbirler için çalışıyoruz.``
?Deprem olduktan sonra kıyı bölgelerinden uzak durmak gerek. Tsunami gelmeden önce deniz çekilir. 5 dakika deniz geri gider. Bu çekilmeyi gördüğünüz anda hemen kıyıdan uzaklara gidin. Yüksek yerlere tırmanın. Evde iseniz üst katlara çıkın. Ama deniz çekildi balıklara bakayım diyorsanız kaçma şansınız azalır. Japonya`da hocam; tsunamiden ölenlerin yarısının bu meraktan olduğunu söyledi. Tsunami esnasında denizde iseniz açık denize doğru, 50 m derinliklere açılın. Orada zarar görmezsiniz. Zarar, sığ sularda. Sahilde.?
``Deprem olduktan sonra dalga bir süre sonra en yakın kıyıya ulaşır. Yenikapı için süre 7 dakika. Dalga derin suda hızlı, sığ suda yavaş ilerler.
UNESCO tarafından Akdeniz`de tsunami uyarı sistemi kuruldu. Türkiye, Yunanistan, İtalya, Fransa ve Portekiz`in uyarı merkezleri var. Bizde 6.5 dan büyük deprem olduğunda bu sistem uyarı veriyor. Uyarıyı AFAD alıyor. Ama uyarıyı vermekle işi bitmiyor. Depremin şiddetinin saptanması gerekiyor. Bu sürede 7 dakika; en iyi ihtimalle 5 dakika sürüyor. Tsunami uyarısı yapıldığında 7 dakika aşılmış oluyor. Yani tsunami uyarısı zamanında yapılamıyor. Bu durumda yapılması gereken tek bir şey var. Herkesin bilinçli olması.?
Tsunami`nin yol açacağı zararlar; ancak toplumun bilinçlendirilmesi ve alınabilecek tedbirlerin önceden alınması ile azaltılabilir. Aksi halde depremin can ve mal kaybına sebep olacak yıkıcı etkisi yanında ikinci bir felaket de yaşanabilir. Bu konunun önemi bu güne kadar toplumda pek anlatılmadı. Oysa olası bir tsunami de; deprem kadar can ve mal kaybına neden olacak bir felaket niteliğinde.
3.2 Tsunami afeti risk planlarının yapılması ve toplumun bilgilendirilmesi:
AFAD yönetiminde İstanbul Valiliği ve İBB Başkanlığı ile tüm İlçe Belediye Başkanlıklarının katılımı ile İstanbul İlinin tamamını kapsayacak çeşitli büyüklükte tsunami - su baskını haritaları çizilerek tehlikeli alanlar belirlenmelidir. Bu haritalarla birlikte tsunami Eylem Planı hazırlanarak ne tür tedbirlerin kimler tarafından ne zamana kadar alınacağı konuları açıkça ifade olunmalıdır.
İstanbul Valiliği ve ilgili Kamu kuruluşları kendi sorumluluk alanlarındaki tesislerde gerekli tedbirleri almalıdır.
Hazırlanan tsunami haritaları doğrultusunda İBB yönetiminde İlçe Belediye Başkanlıkları, kendi ilçesinde tsunami riski taşıyan yerlerde gerekli tedbirleri almalı, aldırmalıdır.
Yine bu haritalar doğrultusunda, tsunami riski taşıyan binalarda halk; ne gibi tedbirler alacağı konusunda bilgilendirilmeli ve halkın gerekli tedbirleri alması sağlanmalıdır.
3.3 Bu planların uygulanması konusunda toplu eğitimlerin yapılması
Başta AFAD olmak üzere tüm kamu kuruluşları ve belediyeler, her türlü yazılı ve sözlü basın yolu ile tsunami, tehlikeleri ve korunma çareleri konularında halkı bilgilendirmelidir.
Daha önce deprem sonrası yeterli uyarı süresinin olamayacağı ve tsunami için en önemli tedbirin halkın bilgilendirilmesi olduğu ifade olunmuş idi. Pratik olarak halk; 30 saniyeden daha uzun süren depremlerden sonra tsunami olabileceği hususunda uyarılmalı ve bu durumda kendisine ne şekilde davranması gerektiği bilgisi verilmelidir.
3.4 Öncelik taşıyan konularda gerekli teknik tedbirlerin alınması:
-Yer altındaki metrolara ve tünellere deniz suyunun girmesi,
-Yeraltı otoparkları ile binaların bodrum katlarına suyun girmesi alınacak tedbirlerle önlenmelidir.
-Binaların zemin katlarında suyun tahribat yapmaması için gerekli önlemler alınmalıdır.
4- İlgili kurum ve kuruluşlar:
AFAD, TC Ulaştırma Bakanlığı, İstanbul Valiliği, İBB ve İlçe Belediye Başkanlıkları ilgili kamu kuruluşları ve halk.
5- Son sözler:
Tsunami depremden sonra oluşur ve deprem kadar tehlikelidir.
30 saniyeden daha uzun deprem yaşarsan tsunami olabilir.
Bu durumda denize yakın isen denizden uzaklaş. Evde isen üst katlara çık.
Tsunami riski olan bir yolda seyir halinde isen arabanı kenara çek, sağa park et. En kısa sürede arabanı terk et ve yüksek yerlere doğru koş.
Tsunami riski olan bir yolda toplu taşın aracında isen taşıtın durması konusunda uyarını yap ve insanların ve en kısa sürede taşıtı tahliye etmesini sağla.
Riskli yerlerde bulunan metro, tünel ve otopark gibi yerlerde trafiği durdur ve girişlerde tedbirler alarak deniz suyunun tünellere girişini önle.
Malını değil canını kurtarmaya bak. Hayırlı günler ve gelecekler dilek ve temennisiyle.
22 Mart 2021
Selami OĞUZ.
İnşaat Yüksek Mühendisi
İTÜ 1969
